از جمله موضوعات مهمی که دو دهه گذشته در جامعه علمی ما اقبال درخور توجهی به‌آن شده و به مفهومی توسعه‌یافته تبدیل شده، می‌توان به «امنیت» اشاره داشت. «امنیت» مفهومی پیچیده و چند لایه است که بررسی‌های علمی حکایت از ضرورت تحلیل آن در سطوح مختلف فردی، اجتماعی، ملی و فراملی دارد.

افزون بر امنیت ملاحظات بومی و اسلامی در فهم این مطلب بسیار تاثیرگذار و با اهمیت است. به‌همین دلیل است که امروزه پرسش از گفتمان اسلامی امنیت، سوالی مهم و با اولویت نخست ارزیابی می‌گردد.

بعد دیگر مباحث امنیتی، به طرح رویکرد جامعه‌شناختی در تحلیل و فهم امنیت باز‌می‌گردد که امروزه با جامعه‌شناسی امنیت شناسانده می‌شود. هردو ملاحظه بالا ما را به آنجا رهنمون شد تا با آقای دکتر اصغر افتخاری مجری طرح «امنیت اجتماعی از دیدگاه اسلام» گفت‌و‌گویی را داشته باشیم.

جناب آقای دکتر افتخاری دارای دکترای علوم سیاسی از دانشگاه امام صادق علیه‌السلام می‌باشد و هم‌اکنون عضو هیئت علمی و معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام نیز است. حوزه تخصصی وی «امنیت پژوهی» است و تاکنون حدود ۱۰ عنوان کتاب و بیش از ۱۰۰ عنوان مقاله در این حوزه چاپ و منتشر ساخته است. ایشان سردبیر فصلنامه مطالعات راهبردی، اولین نشریه تخصصی در حوزه امنیت پژوهی در کشور می‌باشد و با نشریات متخصص دیگر این حوزه- همچون راهبرد دفاعی- همکاری علمی دارد.

لازم به‌ذکر است جهت آشنایی با جناب آقای دکتر افتخاری و آثار وی می‌توانید به آدرس www.eftekhary.ir  مراجعه فرمایید.

در ادامه مشروح گفت و‌گوی به عمل‌آمده با دکتر افتخاری به نظرتان می‌رسد. از ایشان که به سوالات ما به‌صورت مبسوط پاسخ داده و نسبت به اصلاح و نهایی شدن آن، وقتی مضاعف مبذول داشته‌اند، تشکر می‌گردد.

سوال: به عنوان پرسش آغازین خواهشمند است موضوع تحقیق و ساختار آن را برای خوانندگان توضیح دهید.

دکتر افتخاری: موضوع پروژه حاضر را «امنیت اجتماعی»، شکل می‌دهد. چنانکه مطلع هستید «امنیت» در جامعه علمی ما از سابقه‌پژوهی اندکی (از حیث زمانی) برخوردار است. به‌گونه‌ای که اگر دو دهه قبل کسی مایل به پژوهش و مطالعه در این زمینه بود، شاید آثار مرجع برای مطالعه در حد انگشتان یک دست هم نبود. اما اتفاق میمونی در این حوزه رخ داد و در کمتر از دو دهه، جهشی بزرگ در امنیت‌پژوهی پدید آمد. امروزه جامعه علمی ایران در این حوزه غنی و درخور توجه است و حتی می‌توان ادعا کرد که در حوزه‌ نظریه‌های امنیتی و الگوهای کاربردی دارای نظر و دیدگاه مستقل است. به‌عبارت دیگر ملاحظات بومی موضوعیت یافته و افراد و مراکز متعددی در مقام تولید چنین دیدگاهی هستند. البته در این خصوص مراکزی چون پژوهشکده مطالعات راهبردی، موسسه ابرار معاصر تهران و موسسه مطالعات ملی نقش درخور توجهی داشته‌اند؛ به ویژه پژوهشکده مطالعات راهبردی که بنیانگزار مطالعات امنیتی علمی در جامعه ما بوده است. امروزه مراکز، متعددتر و متنوع‌تر شده‌اند و خوشبختانه وضعیت خیلی متفاوت است؛ به‌گونه‌ای که نمی‌توان نقش مراکزی چون دانشگاه عالی دفاع ملی، مرکز بررسیهای استراتژیک، دانشگاه علوم انتظامی، مرکز تحقیقات راهبرد دفاعی و ... مراکز مهم دیگری که مجال توجه به همه آنها در اینجا نیست؛ نادیده انگاشت. از آنجمله «گروه مطالعات امنیت اجتماعی» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات امنیت اجتماعی را داریم که با تصدی موضوع مهم و حساس «امنیت اجتماعی» گام بزرگی را در این حوزه علمی- کاربردی برداشته است.

طرح «امنیت اجتماعی در اسلام» یکی از طرح‌های پژوهشی این گروه در حال انجام است و در آن تلاش می‌شود تا رویکردی اسلامی به موضوع بحث تبیین شود و از این حیث طرح از مطالعات بومی به‌شمار می‌آید.

به همین خاطر ساختار پروژه به‌گونه‌ای طراحی شده تا مبانی نظری و مفهومی امنیت اجتماعی در قرآن کریم و سنت به‌بحث گذارده شود. در واقع موضوع از منظر منابع معتبر دینی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در نهایت روایتی اسلامی از موضوع ارائه می‌شود.   

سوال: آقای دکتر آیا اصولاً طرح یک موضوع کاملاً جدید و امروزی در فضای اسلامی موضوعیت دارد؟ آیا این سوال را نمی‌توان جدی ارزیابی کردکه چگونه: می‌توان از موضوعی که در زمان نزول قرآن و حکومت نبوی مطرح نبوده، در زمان حال سوال کرد؟ آیا این امر به تحمیل دیدگاه‌های جدید به قرآن و اسلام نمی‌شود؟

دکتر افتخاری: همان‌گونه که اشاره کردید، سوال جدی و اساسی است و من هم با این حساسیت موافق هستم، اما پاسخ آن منفی است. به‌عبارت ساده و مختصر اسلام از ظرفیت پاسخگویی به این سوالها برخوردار است؛ اما چند نکته را باید توجه داشت:

اول. ویژگی‌های اسلام منحصربه فرد است. دین خاتم، جامع و برای همه زمانها است. نمی‌توان دین را جاودانی دانست و سپس در مواجهه با مسائل مهمی چون امنیت آن را صامت فرض کرد.

دوم. دین اسلام، سیاسی است و اصولاً سیاست را نمی‌توان از آن جدا کرد. اگر چنین کنیم به اسلام خدمتی نکرده‌ایم بلکه آن را تحدید و تحریف نموده‌ایم. لذا مقتضای هویت اسلامی، تحلیل مسائل سیاسی و از آن جمله امنیت است.

سوم. امنیت نیاز بنیادین و فطری انسان است و اسلام برای تمامی نیازهای بنیادین، دیدگاه، اصول راهبردی و ملاحظات ماهوی دارد. لذا امنیت هم، از این حکم مستثنی نیست.

با این توضیحات می‌خواستم بگویم که مدعیان عدم وجود «نظریه اسلامی امنیت» باید ادله مقبولی بیاورند که ادعایشان قابل فهم و پذیرفتنی گردد والا اصل برخلاف آن است و اگر ما تاکنون از رویکرد اسلامی صحبت نکرده‌ایم، کم‌کاری ما است.البته از حیث هم باید اشاره کنم که خوشبختانه منابع خوب (ولو اندکی) وجود دارد که اصول دیدگاه امنیتی اسلام را مطرح و ارائه نموده‌اند. لذا عملاً دین نشان داده که توانایی این کار را دارد. البته من هم معتقد هستم که «روش» خیلی مهم است. به‌گمان من اگر به‌دنبال گرفتن تایید از دین برای نظریه‌های موجود باشیم، روش مناسبی اتخاذ نشده و از بوته نقد نمی‌تواند سالم به درآید. اما اگر با رویکردی درون‌دینی به موضوع بنگریم و پدیده‌ها را درون آن تحلیل کنیم، آنگاه نظریه دین آشکار خواهد شد.

سوال: بازگردیم به «امنیت اجتماعی»، منظور شما در این طرح از این اصطلاح چیست و حدود مفهومی آن کدامند؟

دکتر افتخاری: از امنیت اجتماعی در زبان فارسی چند تلقی تخصصی پدید آمده که اگر چه متفاوت است اما همگی به اعتباری صحیح است. لذا محققان باید ابتدا این اعتبار را بیان کنند و تحقیق خود را درون آن سازماندهی کنند. مهمترین این تلقی‌ها عبارتند از:

اول. یک رویکرد عام داریم که از «امنیت اجتماعی» به «امنیت جامعه» اشاره دارد که فراگیر بوده و همه ملاحظات امنیتی جامعه- اعم از سیاسی، اقتصادی، ارتباطی و ... – را شامل می‌شود.

در این حالت به اصطلاح Security of Society مدنظر است و ترجمه «امنیت اجتماعی» به تسامح برای آن می‌آید (که البته اینجانب «امنیت جامعه» را مناسب‌تر می‌دانم).

دوم. رویکرد بعدی قدری خاص تر و محدودتر شده و منظور امنیت افراد در حیات اجتماعی است. بدین معنا که جان، مال، ناموس و منافع افراد در جامعه از گزند دیگران در امان باشد. این تعریف که با رویکرد نیروی انتظامی مطابقت دارد به «امنیت عمومی» (Public Security) نزدیک می‌شود و به نظر اینجانب کاربرد امنیت اجتماعی برای آنهم تسامحی بوده و چندان هم توصیه نمی‌‌شود.

سوم. رویکرد سوم به شبکه/ تور ایمنی‌ای اشاره دارد که حیات جمعی را برای افراد جامعه ایمن می‌سازد. در زبان انگلیسی Social Security (که معادل فارسی امنیت اجتماعی است) برای این معنا به‌کار می‌رود. اما باید توجه داشت که ما در فارسی «تامین اجتماعی» را بیشتر برای این معنا به‌کار می‌بریم. لذا این کاربرد کاملاً تخصصی است، اما باید در مصادیق آن دقت شود.

چهارمین رویکرد، به مسئله مهم هویت باز می‌گردد. در زبان غربی و متاثر از مطالعات مکتب کپنهاگ (به‌ویژه مطالب باری بوزان و همکارش اُلی ویور) واژه جدیدی تولید شده که Societal Security باشد. در زبان فارسی این هم به اشتباه «امنیت اجتماعی» ترجمه شده که کار را دشوار ساخته است.  اینجانب «امنیت اجتماعی شده» را پیشنهاد داده‌ام و موضوع آن اصلاً مباحث سه‌گانه قبلی نیست. یک رویکرد،گفتمانی تازه است که هویت را به‌عنوان مسئله اصلی امنیت می‌شناساند.

در مجموع به‌نظر می‌رسد که در زبان فارسی نوعی آشفتگی مفهومی پدید آمده که باید مدیریت زبانی شود. امنیت اجتماعی در قالب‌های متفاوتی فهم شده و لذا مرزهای مفهومی آن کم‌رنگ شده است. در تحقیق حاضر امنیت اجتماعی‌شده هم موضوعیت دارد و اینکه پرسش ما متوجه این بحث جدید هم می‌باشد. از این حیث صرفاً رویکردهای سه‌گانه قبلی را به بحث نخواهیم گذارد و این مرز تمایز و برجستگی تحقیق حاضر از متون پیشین است که می‌توان ادعا کرد در آن مباحث هویتی در کنار ملاحظات مربوط به جان، مال و ... افراد در جامعه (امنیت جامعه) لحاظ می‌شود.

سوال: آقای دکتر در مطالعه حاضر چه چارچوب نظریی به‌عنوان مبنا انتخاب شده که در ارتباط و همراه با اصول معرفتی اسلام هم باشد و بدین وسیله اعتبار و روایی نتایج افزایش یابد؟

دکتر افتخاری: خوشبختانه طی مطالعات یک دهه قبل اینجانب در بحث از امنیت، موضوع مهم طراحی یک چارچوب نظری بومی و دینی در حوزه امنیت دنبال و در نهایت نتیجه داده است. پیشنهاد گفتمان ایجابی و سلبی در مطالعات امنیتی، موضوعی است که با همین رویکرد انجام شده است. به‌عبارت دیگر در مقام طراحی این الگو، اینجانب مبانی اسلام بر فهم امنیت را مد‌نظر داشته‌ام و آن را به‌شکل بومی‌ای عرضه کرده‌ام که هم‌اکنون می‌تواند راه‌گشای تحقیق حاضر باشد. لذا می توان اظهار داشت که گفتمان امنیت ایجابی در بحث از «امنیت اجتماعی شده» مبنای بحث مرا تشکیل می‌دهد.

سوال: ببخشید که در میان سخن شما وارد می‌شوم. اصول این گفتمان چیست و چگونه تعریف شده است.

دکتر افتخاری: امنیت در گفتمان سلبی بر نبود «تهدید» دلالت دارد. لذا می‌توان آن را چنین تعریف کرد: وضعیتی که در آن منافع بازیگر از سوی دیگران یا موضوع تهدید واقع نمی‌شود و یا در صورت وقوع تهدید احتمالی، امکان مدیریت آن را برای بازیگر مورد تهدید، وجود دارد. این گفتمان سخت‌افزارانه، برون‌نگر و به‌شدت قدرت محور است. لذا امنیت به قدرت تقلیل می‌یابد.

اما در گفتمان ایجابی، مبنا، رضایت است؛ یعنی امنیت نسبی است میان خواسته‌ها با داشته‌ها. با این تعریف، امنیت، وضعیتی است که در آن بین خواسته‌های شهروندان با کارآمدی نظام سیاسی نسبتی متعادل وجود داشته باشد که در آن جامعه تولید رضایتمندی نماید. این تعریف نرم‌افزارانه، درون‌نگر و بربنیاد رضایت (تا قدرت) است. مطابق تحلیل‌های جدید، قدرت نرم (Soft Power) تا قدرت سخت (Hard Power) موضوعیت دارد. به‌نظر می‌رسد که گفتمان امنیت ایجابی، از ظرفیت بالایی برای فهم و کاربردی نمودن «منیت اجتماعی شده» برخوردار است که ما در تحقیق حاضر بدان عطف توجه نموده‌ایم.

سوال: به‌عنوان آخرین پرسش، چه نتایجی از این تحقیق متصور است که انجام آن را ضروری ساخته است؟

دکتر افتخاری: در تحقیق حاضر چند ملاحظه مهم مدنظر است:

اول. غنی‌سازی متون علمی مربوط به امنیت‌پژوهی با رویکرد ایرانی. چنانکه در ابتدا هم، عرض کردم، الحمدا... پژوهشگران ایرانی، خوب به این موضوع عطف توجه کرده‌اند و باید این رویکرد تقویت شود. برای مثال ما در بحث از «روش و نظریه در امنیت پژوهی» دیدگاه‌های خوبی را عرضه کرده‌ایم که کاملاً ایرانی و بومی است. حال آنکه در متون اروپایی و آمریکایی این موضوع با این وسعت و دقت مطرح نشده است. لذا باید حوزه متون ایرانی توسعه یابد و این پروژه در این زمینه می‌تواند کمک کند.

دوم. بومی‌سازی مقوله امنیت به‌ویژه با عنایت به گفتمان اسلامی که ضرورتی بسیار مهم به‌شمار می‌آید ما نیازمند تحلیل اسلامی مقوله امنیت هستیم و این طرح می‌تواند در این زمینه کمک کند. البته باید توجه داشته باشیم که در حوزه آموزش هم ارائه متون علمی با رویکرد اسلامی جایش خالی است که انشاءا... این پروژه بتواند کمکی به رفع این نقیصه کند.

سومین ملاحظه به جنبه کاربردی بحث برمی گردد. به‌نظر می‌رسد حوزه اجرا به‌دلیل آشفتگی مفهومی امنیت اجتماعی، در طراحی الگو دچار مشکل است. تحقیق حاضر این نقیصه را مدنظر دارد و با ارائه بحث در حوزه امنیت اجتماعی شده، تلاش می کند مرزهای مفهومی را برجسته و معنادار سازد.

امید آنکه با تحقق این اهداف، گامی کوچک در راستای تقویت ضریب ایمنی جامعه‌مان بتوانم برداریم.

مجدداً از شما برای شرکت در این گفت‌و‌گو و وقتی که جهت بازخوانی و نهایی کردن متن گذاردید، تشکر می‌نمایم.