گزارش جلسه دهم کرسی مطالعات راهبردی امنیت اجتماعی با عنوان « ریزگردها و پیامدهای آن بر امنیت اجتماعی در ایران» ارائه شده توسط دکتر سید علی حسینی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مورخ سه‌شنبه ۱۳۹۶/۴/۲۰

در این جلسه که با حضور آقای محمد علی مینایی، مدیر گروه پژوهشی جامعه و امنیت و در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار گردید، دکتر سید علی حسینی به بحث و بررسی پیرامون ریزگردها و آثار آن بر امنیت اجتماعی در کشور پرداختند که در ادامه بخشهایی از این گزارش به تلخیص می آید.

در ابتدای جلسه، جناب آقای محمد علی مینایی با اشاره به تکوین رویکرد نوین در حوزه امنیت پژوهی خاطر نشان کردند؛ در این رویکرد به زیرساختهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و زیست محیطی امنیت توجه می شود. ابعادی که در رویکرد سنتی به امنیت مغفول می ماند. محیط زیست یکی از مهمترین ابعاد در راستای دستیابی به امنیت پایدار است. این بعد دارای مولفه کیفیت است که این مولفه خود دارای زیرشاخصهایی از جمله کیفیت آب، خاک و هوا است. به طور کلی، اختلال در این بعد، تالی فاسدهای زیادی در سایر ابعاد به همراه خواهد داشت. بنابراین، این جلسه از کرسی مطالعات راهبردی امنیت اجتماعی به بررسی معضلات زیست محیطی ریزگردها و تاثیر آن بر امنیت و راهبردهای مقابله با آن اختصاص یافته است.

ریزگردها[1] را با توفانهای شن[2] که در بسیاری از مناطق صحرایی و بیابانی وجود دارد نباید یکسان گرفت. ریزگرد پدیده ای است مخلوق دخل و تصرف انسان در طبیعت، درحالی که توفان شن پدیده ای طبیعی است. به علاوه، ذرات شن ۲ تا ۷ برابر درشتتر از ذرات ریزگرد است، همین تفاوت در ابعاد موجب تأثیرات بسیار مهمی می شود. ذرات ریزگرد به دلیل کوچکی کمتر از ۱۰ میکرون (یا یکصدم میلیمتر) می توانند آسیب شدیدی بر فعالیت حیاتی گیاهان و جانوران وارد کنند. بر اساس تصاویر ماهواره ای به دست آمده توسط سنجنده مدیس[3] تقریبا همه ی مراکز شکل دهنده ریزگردها منشا خارجی داشته و اغلب آنها در شمال شرق سوریه، شمال غرب عراق و شمال شرق عربستان قرار دارند. با این وجود، ریزگردها پس از ورود به مرزهای ایران تشدید می شود. در واقع، رشته کوه های زاگرس در استان خوزستان میتوانست به مثابه یک سد طبیعی در برابر این ریزگردها عمل کند و مناطق جلگه ای استان خوزستان نیز تا حدود زیادی از شدت این بحران بکاهد اما به دلیل قطع بی رویه درختان در دامنه های زاگرس از یکسو و پروژه های انتقال آب از استان و همچنین سدسازی های گسترده بر کارون و به دلیل آسیبهایی که اکوسیستم منطقه در اثر سد سازی های گسترده دیده است، عملا این ریزگردها پس از ورود به ایران تشدید می شوند. بنابراین، سه ضلع مثلث موجد پدیده زیرگردها را میتوان سدسازی و پروژه های انتقال آب، خشکسالی  و عوامل برون مرزی دانست.

یکی از عوامل مهم برون مرزی موثر بر این بحران، اقدامات ترکیه به منظور مهار آب رودخانه های دجله و فرات با اجرای طرح گاپ و تاسیس سد آتاتورک (بزرگترین سد خاورمیانه که به تنهایی معادل همه ی سدهای ایران آبگیری میشود)[4] و سد ایلیسو است. سد آتاتورک اخیرا آبگیری شده و سد ایلیسو همچنان آبگیری نشده است که در صورت آبگیری بحران ریزگردها تشدید خواهد شد. زیرا حجم مخزن این دو سد معادل ۹۴ میلیارد متر مکعب است و این در شرایطی است که حجم همه ی روان آبها و آبهای سطحی در کشور ایران حدودا معادل ۱۰۰ میلیارد متر مکعب می‌باشد. این واقعیت لزوم سیاستگذاری سریع در این زمینه را دوچندان می سازد.

ریزگردها پیامدهای منفی گسترده ای بر امنیت اجتماعی استان خوزستان و کشور دارند که از جمله آنها میتوان به امنیت غذایی، امنیت بهداشتی، امنیتی اقتصادی، تغییرات جمعیتی و مهاجرت و امنیت منابع زیستی اشاره کرد. طبعا مواردی نظیر جابه جایی جمعیت عوارضی همچون حاشیه نشینی را در پی داشته که از جمله معضلات اجتماعی محسوب میشود و امنیت روانی جامعه میزبان و میهمان را هم زمان به مخاطره می افکند. همچنین به واسطه برهم زدن آمایش سرزمینی به تغییر نامطلوب کاربری اراضی منجر می گردد. آمایش سرزمینی عبارت است از توزیع متوازن فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی با قابلیتها و منابع طبیعی در یک پهنه سرزمینی مشخص. در نتیجه، بحران ریزگردها تاثیرات متعدد و مهمی بر امنیت اجتماعی دارد.

در پایان آقای محمد علی مینایی، با اشاره به اینکه امروزه محیط زیست یکی از مهمترین موضوعات در ایران و جهان محسوب می شود و پیمان پاریس به لحاظ اهمیت با پیمان ناتو برابری می کند خاطر نشان کردند این واقعیت ضرورت پرداختن به مباحث زیست محیطی را دوچندان می کند.