گزارش بیست و سومین نشست مطالعات راهبردی امنیت اجتماعی با عنوان «رویکردی به تصمیم سازی حکمرانی آب در وقایع حدی طبیعی» با ارائه آقای دکتر مهدی فصیحی در تاریخ 1398/02/17

آب و مدیریت آن از دیرباز در کشورمان مسئله بسیار اساسی بوده و بعضا چالش ها، مناقشات و تضادهایی را به همراه داشته است. این موضوع با رشد و توسعه تکنولوژی اهمیت ویژه ای به خود گرفته است. زیرا به موازات چنین توسعه ای، مباحث تکنیکی، فنی و مهندسی نیز گسترش یافته اند و این گسترش تکنیکی، تاثیراتی را بر جهت گیری مدیریتی آب برجا گذاشته است. اهمیت مطالعه بر چنین مباحثی را می توان در اتفاقات اخیر در جریان سیلاب ها بیشتر درک نمود. زیرا تا پیش از چنین اتفاقاتی کشور تا مدتها درگیر معضل بی آبی بود؛ به طوری که تمام سیاست ها و تصمیم گیری ها بر خشکسالی متمرکز بودند. اما با وقوع سیلاب های اخیر در چند استان، مسئله مدیریت و تصمیم سازی به صورت دیگری مورد نقد قرار گرفتند. مثلا تعدد سدهای ساخته شده که همواره دلیل اصلی خشکی و گردوغبار مطرح می شد، در حال حاضر با عنوان عامل بسیار مهم در کنترل سیلاب ها و جلوگیری از تخریب های بیشتر، یاد می شود. چنین تضادی علل متعددی دارد که نیازمند بحث و بررسی های بیشتر و دقیق تر پیرامون مباحث حکمرانی آب است.

   بر این اساس توسط گروه پژوهشی جامعه و امنیت نشست علمی تخصصی با عنوان «تصمیم سازی حکمرانی آب در وقایع حدی طبیعی» در تاریخ 17 اردیبهشت 1398، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، با حضور صاحب نظران این حوزه آب و علوم انسانی برگزار شد. در این نشست آقای دکتر مهدی فصیحی، پژوهشگر حوزه حکمرانی و دیپلماسی آب، به ارائه مطالب خود پرداختند. اهم مطالب به این شرح است:

وقایع حدی آب و هوایی: هر واقعه غیر منتظره، غیرمعمول، غیر قابل پیش بینی، شدید یا غیر فصلی را که در زمان یا مکان به طور نامناسب توزیع شده باشد، واقعه حدی می گویند؛ هرچند تعاریف متفاوتی برای آن ارائه شده است. اغلب رویدادهای شدید بر اساس تاریخچه ثبت شده در محل و بر اساس ده درصد خطای غیرمعمول تعریف می شوند.

رویکرد حل مسائل آب: به طور کلی رویکرد دستیابی به راه حل مسائل آبی باید سه جنبه اجتماعی، تکنیکی و سیاسی را در خود داشته باشد. به طور طبیعی مسیرهای کنونی، عموما تکنیک ها را به خوبی در خود جای می دهند. مثل تلاش برای افزایش آب در زمان کم آبی و کاهش آب در زمان وقوع سیلاب ها. اما آنچه ضرورت دارد آن است که برای همه جانبه نگری به این موارد توجه لازم صورت پذیرد: راه حل های ترکیبی؛ متغیر اقتصادی، سیاسی و فنی؛ فرآیندهای اجتماعی؛ بازیگران و نهادها.

حکمرانی آب[1]: آب، به منظور مدیریت و ارائه خدمات، به گستره ای از نظام های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری، وابسته است که در جایی از یک کشور خاص جریان دارند. به عبارتی بر اساس تعریف یانگ[2] می توان حکمرانی را به عنوان یک ابزار اجتماعی برای اداره نمودن اجتماعات انسانی دانست که مقاصد موردنظر و مطلوب حاصل شوند و از مقاصد غیرمطلوب اجتناب گردد. بر این اساس حکمرانی آب وسیله ای برای ارائه راه حل های برون رفت از مسائل است.

   چالش های پیشرو در مسائل حکمرانی آب به این ترتیب هستند:

-        ماهیت مسائل به طور مداوم در حال تغییر است. لذا تصمیم سازی ها هم باید مطابق و هماهنگ با این تغییرات باشد؛

-        منابع بیش از ظرفیت شان در حال استفاده و بهره برداری هستند؛

-        کیفیت آب یکی از بحرن های اساسی است؛

-        همگرایی اکولوژی از بین رفته است؛

-        مسائل و مشکلات آبی زمانی روی می دهند که نظام های سیاسی، اجتماعی و طبیعی در تقابل با هم باشند.

   واقعیتی که درحال حاضر پیرامون مدیریت و حکمرانی آب وجود دارد آن است که صرفا به استانداردها توجه می شود و ارزش های والاتر و مهمتر نادیده گرفته می شوند. در حالی که استانداردها نسبت به مکان و زمان به طور مداوم در حال تغییر هستند. لذا تضادهای آبی، که همواره بایستی در مدیریت آب مدنظر باشد، تضاد ارزش ها است و لزوما تقابلات فیزیکی نیستند.

   راه حل کلی و موثری که برای حل مناقشات مسائل آب وجود دارد، دیپلماسی و گفت وگو است. ارزش ها و علایق با گفت وگو استخراج می شوند. درواقع در مذاکرات علایق ابراز و توافقات حاصل می گردد. مکانیزمی که در دنیا برای حل این دسته از تعارضات استفاده می شود، مذاکره و دیپلماسی است. البته بهره بردن از روش دیپلماسی، مستلزم ملزوماتی است که بدون آنها راه حل ها قابل دستیابی نخواهند بود. این ضروریات را می توان به صورت شرایط موردنیاز در تصمیم سازی ها درنظر گرفت. در این ارتباط ماهیت روان شناسی تصمیمات اهمیت زیادی دارند. دنیل گیلبرت، روان شناس، در این ارتباط می گوید: "پژوهش ها نشان می‌دهد که وقتی بشر تصمیماتی می‌گیرد، این تصمیمات تمایل دارند بر روی آنچه که در حال وقوع است متمرکز شوند و فراموش می‌کنند آنچه که قبل از آن اتفاق افتاده است." به عبارتی تصمیمات نباید به گونه ای باشند که بر مسائل غلبه کنند و به تک بعد نگری پرداخته شود. در این صورت جوانب به صورت کلی و ترکیبی دیده نشده، از راه حل های آینده نگرانه غفلت می شود. بر این اساس می توان گفت بایستی به علوم انسانی، اعم از فلسفه، مدیریت، روان شناسی و ...، به عنوان یک امر بسیار ضروری در ارتباط با حل مسائل آب، توجه نمود.

(شکل شماره 1)

سیلاب گرگان رود: سیلاب رودخانه گرگان رود در 27 اسفند 1397 اتفاق افتاد. دو روز قبل از آن هواشناسی در این خصوص اخطارهای لازم را صادر نموده بود. بر اساس این اخطاریه ها، به منظور کاهش تخریب های سیلابی، در مسیر این رود خاکریزی احداث و آب به سمت دشت ها منحرف می شود. هدف از ساخت این خاکریز آن بوده است که آب در سطح دشت های اطراف پخش و از شدت سیلاب اصلی کاسته شود. اما در عمل این تصمیم مدیریتی، یعنی انحراف مسیر طبیعی یک رودخانه، که مبانی و زیرساخت ها را درنظر نگرفته است، سبب شد روستاهای واقع در دشت های اطراف نیز دچار سیلاب شوند و در عین حال سیلاب اصلی اثرات مخرب خود را برجا بگذارد. از سویی در شهر سیمین شهر ملاحظه می شود که خسارات کمتری به وجود آمده است. زیرا فرماندار این شهر در زمان وقوع سیلاب، تصمیم می گیرد با افراد محلی نظیر چوپانان مشورت کند؛ به این صورت که مسیر اصلی سیلاب های فصلی را بررسی نموده و بر این اساس راهکارهایی را اتخاذ می کند. بر مبنای مقایسه این دو مثال از وقوع یک سیلاب می توان دریافت حکمرانی مسائل آبی کلی و مجموعه ای است. گاهی مراجعه به اجتماع و درک نظرات جامعه مهمتر تلقی می شود. لذا صرف پرداختن به مسائل فنی و اتخاذ تدابیر تکنیکی، نمی توان به صورت همه جانبه مدیریت کرد.

راهکارهای مسائل آب

   محورهای اصلی و مهم در راهکارهای مسائل آب به این ترتیب هستند:

-        تکنیکی: تکنیک های مقرون به صرفه از نظر اقتصادی؛

-        مدیریتی: حفظ یکپارچگی تصمیمات؛

-        اجتماعی: مذاکره و دیپلماسی؛

-        هنجاری: تمرکز بر ارزش های همه ذی نفعان و طرف های مذاکره.

نتیجه گیری

   متاسفانه در سال های اخیر در نگاه مدیریتی حل مسائل آبی، عمدتا بر تکنیک ها و راه حل های طبیعی تمرکز شده و از زمینه های مورد نیاز در علوم انسانی نظیر ابعاد سیاسی، فرهنگی، ارزشی، اخلاقی و اجتماعی غفلت صورت گرفته است. در حالی که در حل معضلات آبی، به منظور همه جانبه نگری، حکمرانی آب اهمیت ویژه ای دارد. در حکمرانی آب صرفا به مدیریت یک جانبه پرداخته نمی شود؛ بلکه همه ارزش ها و هنجارها درنظر گرفته شده و نقش آفرینی در کلیه سطوح موثر هستند. درنهایت پیشنهاد این است که چنین مباحثی در فضای علمی و دانشی مورد نظر قرار گیرد تا حکمرانی آب به صورت موثرتری به حل معضلات آب در کشور بیانجامد.