گروه پژوهشی جامعه و امنیت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با مدیریت جناب آقای محمدعلی مینایی، تلاش کرده است تا به بسط دانش نظری و عملی امنیت اجتماعی بپردازد تا بتواند موضوع امنیت اجتماعی را در جایگاه مناسب خود در ایران قرار دهد و از این طریق، به ارتقاء سطح کیفیت زندگی و همچنین کاهش برخی معضلات و مسائل ناشی از تهدیدات و آسیب های امنیت اجتماعی کمک نماید. ضرورت تدوین واجرای "طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی"به تایید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رسیده و پس ازاجرای فازصفر طرح، نتایج حاصله به سازمان مدیریت وبرنامه ریزی کشور منعکس و سازمان مزبور، ضمن تصویب طرح، با درج آن در زمره طرحهای پژوهشی ملی موافقت نمود. این طرح خود از چند طرح تحقیقاتی در ابعاد و وجوه مختلف امنیت اجتماعی (Societal Security) تشکیل شده است و هم‌اکنون مراحل پایانی خود را طی می کند به همین منظور سلسله گفت و گوهایی را با جناب آقای مینایی مدیر این طرح انجام داده‌ایم که قسمت اول آن را ملاحظه می‌فرمایید؛
 

سوال: فرایند نیازسنجی طی‌شده برای رسیدن به ضرورت مطالعه و پژوهش در حوزه امنیت جامعه چه بوده است؟

جناب آقای مینایی: اگر امنیت را از حیث کیفیت تامین در سه سطح فرض کنیم؛ یک سطح از امنیت به صورت منفعل تامین می‌شود. یعنی آسیب و ناامنی در جامعه وارد شده و ایجاد می‌شود و نظام اجتماعی، سیاسی منفعلانه در جهت رفع آن اقدام می‌کند. مانند کشف جرائم و مجازات مجرمین که عمدتاً دستگاههای پلیس، اطلاعات و قضایی مسئول کنترل این ناامنی‌ها و تامین امنیت هستند. سطح دیگری از امنیت هم وجود دارد که به صورت پیشگیری تامین می شود. یعنی قبل از بروز ناامنی، نظام اجتماعی و سیاسی، فعال (active) وارد می‌شود، و مانع از ایجاد مولفه‌های ناامنی می‌گردد. در حقیقت از وقوع ناامنی‌ها پیشگیری می‌شود لیکن ریشه‌های ناامنی وجود دارد، تنها مانع از شکل‌گیری و بروز آن می‌شود. پیشگیری از وقوع جرم و اعمال مکانیزم‌های بازدارنده، نمونه هایی از این نوع تامین امنیت است. سطحی دیگر از امنیت هم هست که به صورت فرافعال (suactive) تامین می‌شود. یعنی از حالت امنیت سلبی خارج  و امنیت از نوع ایجابی آن تولید می‌شود. در این نوع از تامین امنیت، جامعه احساس ناامنی نمی‌کند ولی آگاهی به شاخصه ها و مولفه‌هایی که امنیتِ برتری را فراهم می‌کند نیز ندارد. در واقع مولفه‌هایی که در ارتقاء کیفیت زندگی افراد موثر است، اما خود از آن بی‌خبر هستند. بنابراین برای تولید این نوع از امنیت نیاز به تلاش  فکری، علمی و پژوهشی است. به‌طوریکه شاخصه‌ها و مولفه‌هایی شناسایی و تولید کنیم که نشان‌دهنده وضعیت جدیدو مطلوب ‌باشد و بر اساس آن قادر به ارزیابی وضع موجود امنیت جامعه باشیم.

در سطوح اول و دوم، مسئولیت و نقش اصلی بر عهده دستگاههای انتظامی و قضایی است  لیکن در سطح سوم نقش اصلی را دستگاههای سیاستگذاری ، برنامه‌ریزی و تصمیم گیری در بخشهای مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی ایفا می نمایند. درصورتیکه رویکرد کلی یک جامعه تولید امنیت نباشد، ممکن است سیاست‌ها ، برنامه‌ها و تصمیم‌های کلان دستگاه‌های حاکمیت، خود تولید ناامنی هم بکند. بنابراین رویکرد تولید امنیت، نه تنها سطح کیفیت امنیت را ارتقاء می‌دهد بلکه از تولید ناامنی‌ها هم جلوگیری می‌نماید. دستگاههای انتظامی و قضایی در نقش داشتن و مسئولیت تامین امنیت اهمیت خود را دارا می‌باشند. اما در تولید امنیت نقش و مسئولیت اصلی را دستگاههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به عهده داشته و دارند. بنابراین در رویکرد تولید امنیت (امنیت ایجابی)، نه تنها از تولید ناامنی جلوگیری می‌شود بلکه تولید امنیت هم می‌شود و دستگاه‌های انتظامی و قضایی هم از صرف هزینه های کلان برای برخورد، کنترل و پیشگیری از ناامنی‌ها معاف خواهند شد.

به‌طور طبیعی نظام‌های سیاسی در سطح جهانی و ملی انگیزه قوی‌تری برای طرح موضوع امنیت در حوزه های بین‌الملل و ملی داشته‌اند بنابراین،‌ خاستگاه آکادمیک اصلی امنیت ابتدا در حوزه بین‌الملل و ملی بوده است که در سال‌های اخیر (دو دهه اخیر) به حوزه اجتماعی و جامعه‌ نیز تسری یافته است.

بعد از آن که امنیت در سطح بین‌الملل و ملی به یک بلوغ نسبی رسید، نظریه پردازان و محققان حوزه امنیت به این نتیجه رسیدند که برای جامعه هم می‌شود از مدل علمی امنیتی استفاده کرد.

با ارزیابی و تحلیلی که از اوضاع و احوال کشور به‌عمل آمد، گروه به دو نتیجه اساسی دست یافت. اول آنکه ما عمدتاً در کشور در پرداختن به مباحث امنیتی در سطح انفعال و تا حدی فعال، عمل می‌کنیم. ما در سطح تولید امنیت فعالیت برنامه‌ریزی‌شده مشخصی را نیافتیم. دوم اینکه در نظام اداری امنیتی کشور، فعالیتهای علمی عمدتاً متمرکز در حوزه امنیت ملی بوده و آن‌هم بیشتر در زمینه ترجمه و استفاده از مکاتب و نظریه‌های خارجی تلاش‌هایی صورت گرفته است، تحقیقات بنیادین در حوزه امنیت ملی کمتر صورت گرفته است. در حوزه امنیت جامعه که به طور کلی کار تحقیقاتی بنیادین و اساسی را شناسایی نکردیم. بنابراین ضرورت فعالیت علمی، تحقیقاتی و بنیادی در سطح تولید امنیت با تاکید بر امنیت جامعه در کشور  برای گروه به طور قطعی به اثبات رسید.

در حوزه اجتماعی وقتی با مدل امنیتی برخورد می کنیم رویکرد اصلی راهبردی است و آن‌هم به این صورت است که می‌خواهیم آینده را پیش‌بینی کنیم. پس ابتدا تهدیدات را شناسایی کرده، مسائلی که ممکن است اتفاق بیفتد را پیش‌بینی می‌کنیم و بعد راهبرد تعیین می‌شود. این رویکرد با رویکردهای دیگر این تفاوت جدی را دارد که هم مانع از نارسایی‌ها و ناهنجاری‌ها می شود و هم اینکه با پیش بینی آینده، می‌تواند مولفه‌هایی را برای تعیین وضعیت مطلوب آینده ارائه دهد.

 سوال: لطفاً در مورد چگونگی شکل‌گیری طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی توضیح دهید؟

جناب آقای مینایی: همانطور که در سوال قبلی ذکر شد ضرورت مطالعه و پژوهش و ابعاد و مختصات آن در زمینه امنیت جامعه برای گروه به اثبات رسید.

با توجه به اینکه اعضاء گروه از افرادی تشکیل شده است که در سطح ملی در حوزه امنیت دارای مسئولیت اجرایی و آکادمیک بوده‌اند و آگاهی نسبتاً کاملی از اوضاع و احوال امنیت کشور داشتند، بنابراین گروه، گزارش توصیفی، علمی و تحلیلی مفصلی در ابعاد ماهیتی، مدیریتی و علمی تهیه و به مقام معظم رهبری و روسای سه قوه تقدیم گردید. با احساس مسئولیتی که در قبال این گزارش پدید آمد، فاز صفری را وزارت علوم به گروه سفارش داد. گروه پژوهشی جامعه و امنیت با اجرای فاز صفر طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی زمینه را برای ملی شدن مطالعات پژوهشی در حوزه امنیت جامعه تحت عنوان «طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی» فراهم نمود.

این طرح دارای سه فاز می باشد و در هر یک از فازهای سه‌گانه تعدادی طرح تحقیقاتی تعریف گردیده است.

فاز اول: بررسی نظری و روش شناختی امنیت اجتماعی

فاز دوم: بررسی وضعیت امنیت اجتماعی در ایران

فاز سوم: طراحی مدل سیاست‏سازی و سیاستگذاری

هدف اصلی طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی تولید و بسط دانش نظری و تجربی در حوزه امنیت جامعه به منظور ارتقاء سطح کیفیت زندگی در جامعه ایرانی است. از اهداف کاربردی طرح جامع نیز تولید دانش نظری بومی با مختصات و قابلیت‌های جامعه ایران است. بنابراین توصیف وضعیت امنیت اجتماعی ایران و شناخت شاخصه‌ها و مولفه‌های موثر بر امنیت و ارائه مدلی برای تدوین سیاست‌های موثر بر ارتقاء امنیت جامعه ایران از اهداف تبعی و فرعی آن خواهد بود.

بدین ترتیب طرح جامع مبنایی برای کلیه فعالیت‌های علمی پژوهشی گروه قرار گرفت به طوریکه سیر علمی، مدل پژوهشی و مدل نظری گروه در طرح جامع تبیین و مقرر گردید. بطوریکه کلیه طرح‌های پژوهشی بایستی براساس چارچوب طرح جامع تمامی فعالیت‌های علمی پژوهشی خود را برنامه‌ریزی و اجرا می‌نمودند. در حقیقت منظومه‌ای از طرح‌ها و فعالیت‌های تحقیقاتی تشکیل گردید که خورشید آن «طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی» بوده است.

به عبارت دیگر طرح‌های پژوهشی که اجرا شده و یا اینکه در آینده اجرا خواهند شد، دارای ریشه‌ای هستند که در صورت اتصال به این ریشه می‌توانند به اهداف مقرر نایل شوند و آن ریشه طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی است که با مراقبت علمی، طرح‌های پژوهشی را به سوی اهداف مورد نظر هدایت می نماید.

 سوال: در صحبت‌هایتان در مورد طرح اشاره‌ای به مدل پژوهشی طرح جامع داشتید، منظورتان از مدل پژوهشی طرح جامع چیست؟

جناب آقای مینایی: مدل پژوهشی طرح جامع مطالعات امنیت اجتماعی دارای سه وجه می‌باشد. وجه اول آن تولید مبانی و ادبیات نظری امنیت جامعه در ایران است. به این ترتیب که با شناخت مبانی و ادبیات نظری، امنیت جامعه در جهان با مختصات و ویژگی‌های جامعه ایران، تطبیق داده و مبانی و ادبیات نظری بومی تولید می‌شود.

یکی از ناکارآمدی‌ها و نارسایی‌های تحقیقات علمی در حوزه علوم انسانی بهره‌برداری مستقیم و مطلق از منابع خارجی، خصوصاً غربی است. تحقیقات انجام‌شده خارجی ضمن ارج نهادن و بهره‌برداری از آن مطلقاً نمی‌تواند نیاز جامعه ایرانی را تامین نماید. قطعاً بایستی با یک مطالعه تطبیقی، ادبیات و مبانی نظری بومی مورد نیاز را با بهره‌برداری از منابع داخلی تولید نمود.

طرح‌های تحقیقاتی که در این وجه از مدل پژوهشی بایستی انجام می گردید به شرح زیر تعیین شدند:

۱- امنیت اجتماعی: مفاهیم، مولفه ها و نظریه ها   

۲- امنیت اجتماعی از دیدگاه اسلام

۳- مطالعه تطبیقی امنیت اجتماعی در جهان

۴- روش شناسی پژوهش در امنیت اجتماعی

۵- مساله یابی و شناسایی مهمترین موضوعات و مسائل پژوهشی در باب امنیت اجتماعی در ایران

وجه دوم، شناخت شاخصه‌ها و مولفه های امنیت و جامعه (اجتماعی) در ایران است. به این معنا که مبتنی بر مطالعات نظری تولیدشده در وجه اول مدل پژوهشی، مسائل جامعه ایران در زمینه امنیت جامعه شناسایی می‌گردد. این شناسایی از طریق مصاحبه از نخبگان علمی و تجربی امنیت جامعه و به روش دلفی انجام خواهد شد و نتیجه آن ایجاد بانک اطلاعاتی از مسائل امنیت اجتماعی در ایران است. سپس هر یک از مسائل شناسایی‌شده موضوع یک طرح پژوهشی می گردد. بدین‌ترتیب تعداد قابل‌توجهی مساله پژوهشی در بانک اطلاعاتی وجود خواهد داشت که بایستی بر روی آن به روش علمی تحقیق صورت گیرد و برای آن راه‌حلی ارائه گردد. نتیجه این کنش‌های علمی و تحقیقاتی این است که شاخصه‌ها و مولفه‌های موثر بر امنیت اجتماعی شناسایی خواهد شد که در طول زمان با تغییراتی که در جامعه به‌وجود خواهد آمد مساله‌ها تغییر کرده و در نتیجه شاخصه ها و مولفه‌های موثر بر امنیت جامعه نیز تغییر خواهد کرد. به‌عبارت دیگر، بانک اطلاعاتی پویایی خواهیم داشت که دائماً ریزش و رویش خواهد داشت.

برخی از طرح های تحقیقاتی این وجه مدل پژوهشی عبارت است از:

۱- تحلیل ثانویه و فراتحلیل پژوهش های موجود

۲-شاخص سازی امنیت اجتماعی

۳- بحران شناسی امنیت اجتماعی در ایران در دوران معاصر

۴- ارائه پروپوزال طرح ملی پیمایش امنیت اجتماعی

۵- بررسی پیامد های فرهنگی اجتماعی کاربرد اینترنت بر امنیت اجتماعی در ایران و ارائه راهبرد مناسب

۶- تعارض سنت و مدرنیزم و تاثیر آن بر امنیت اجتماعی

۷- تاثیرات امنیتی قومیت ها و نیروهای گریز از مرکز

۸- میزان تاثیر فقدان «سیاست کنترل جرم» بر امنیت اجتماعی

۹- تاثیر برنامه ریزی های اقتصادی بر امنیت اجتماعی

۱۰- نقش نهادهای واسط در امنیت اجتماعی

۱۱- بررسی و شناخت فساد و رانت جویی بر امنیت اجتماعی

۱۲- بررسی و شناخت جایگاه و نقش اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی بر امنیت اجتماعی

وجه سوم مدل پژوهشی؛ طراحی مدل سیاست‌سازی و سیاست‌گذاری امنیت جامعه است. در حقیقت بستر و پایلوت عملیاتی‌شدن نتایج دو وجه دیگر مدل پژوهشی، وجه سیاست‌سازی و سیاست‌گذاری خواهد بود. یکی از آسیب‌های جدی تحقیقات در ایران فراهم نبودن شرایط بهره برداری از نتایج تحقیق به‌دلیل متناسب نبودن سازمان و روش تحقیق و نیز فراهم نبودن بسترهای بهره‌برداری در ارکان اجرایی است مدل پژوهشی طراحی‌شده در طرح جامع، از همان مرحله تحقیقات نظری توجه و مراقبت لازم را برای قابل بهره‌برداری بودن نتایج تحقیق داشته است.

طرح‌های این وجه مدل پژوهشی هم عبارت است از:

۱-    طرح گسترش و ساماندهی نظام آموزشی و پژوهشی تخصصی در باره امنیت اجتماعی و تلاش برای نظریه پردازی در این باب

۲-    طرح ملی پیمایش بمنظور رصد (Monitoring) دائمی امنیت اجتماعی در ایران

۳-    ارائه مدل سیاست گذاری برای تحقق ماده ۱۱۹ برنامه چهارم توسعه و شرح وظایف دستگاه های اجرایی درباره امنیت اجتماعی

سوال: مدل نظری برای تولید مبانی و ادبیات نظری امنیت‌اجتماعی‌بومی‌شده مطالعات امنیت اجتماعی چگونه بوده است؟

جناب آقای مینایی: برای تولید مبانی و ادبیات نظری امنیت اجتماعی از سه رکن، منبع و حوزه به شرح زیر تحقیق و پژوهش به‌عمل آمد.

۱-    نظریه‌ها و مکاتب تولیدشده در جهان در زمینه امنیت اجتماعی

۲-    نظریه‌های دین اسلام به عنوان مکتب غالب و ناظر بر جامعه ایران در حوزه امنیت اجتماعی

۳-    جامعه شناسی تاریخی ملی امنیت ایران

 نظریه‌ها و مکاتب تولید شده جهان به عنوان الگو، مدل و ساختار، نظریه‌های مکتب اسلام به‌عنوان چارچوب ارزشی ماندگار و منبع جامعه‌شناسی تاریخ ملی به عنوان چارچوب ارزشی عرفی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. با استقرار نتایج ارکان علمی پژوهشی طرح جامع بر مدل نظری مذکور، مبانی نظری امنیت اجتماعی بومی‌شده، تولید می‌گردد.

مصاحبه وتنظیم: زهرا نوایی لواسانی